Opaal

“Van alle edelstenen is opaal het moeilijkst te omschrijven, daar deze tegelijkertijd het verblindende vuur van de robijn vertoont, de paarse schittering van de amethist en het zeegroen van de smaragd. Dit alles is verworden tot een melange die glanst met een waarlijk ongelooflijke helderheid.” Plinius de Oudere (23-79 n.Chr.), Historia Naturalis

In de klassieke wereld was Plinius de Oudere, de leidende autoriteit op het gebied van edelstenen. Veel van zijn waarnemingen kloppen 2000 jaar later nog steeds. In de tijd van Plinius kwam opaal eigenlijk maar van één plek: Czernowitza in hedendaags Slowakije (voorheen hoorde dit bij Hongarije, vandaar de oude benaming ‘Hongaarse Opalen’). Doordat dit gebied altijd uit Romeinse handen is gebleven, behield opaal zijn exotische aantrekkingskracht en zeldzaamheid, wat tezamen met zijn uiterlijke schoonheid zijn populariteit verzekerde. Maar voor de Romeinen waren er de Grieken. Hoewel Herodotus, Plato en Theophrastus opaal in de spotlight zetten, was het rond 500 v.Chr. Onomacritus, compilator en vervalser(!) van orakels die zei: “De delicate kleuren en tederheid van de opaal herinneren aan een geliefd en wonderschoon kind”. Deze vergelijking is waarschijnlijk niet oorspronkelijk van hem. De schoonheid van opaal werd door de oude Grieken en Romeinen vaak met een favoriet kind vergeleken. Beide culturen koesterden opalen. Echter, de Grieken geloofden dat ze onzichtbaarheid en toekomstvoorspellende krachten bezaten, terwijl de Romeinen ze beschouwden als symbolen van hoop, liefde en zuiverheid. De Romeinen droegen ze zelfs als talisman ter bescherming tegen gevaar; zeer toepasselijk voor een edelsteen waarin een regenboog opgesloten zit!

OPAAL SIERADEN >

Maken we een sprongetje in de tijd, dan treffen we Shakespeare die opaal veelvuldig in zijn stukken gebruikte. Zo noemde hij opaal in zijn ‘Driekoningenavond’ “het wonderkleinood, ’t vorstelijk juweel”. Ook Koningin Victoria was, net als de tweede Romeinse geliefde van Cleopatra, Marcus Antonius, zeer ingenomen met opaal. Zozeer zelfs, dat ze het bijgeloof dat opaal ongeluk bracht probeerde te ontkrachten door erop te wijzen dat Sir Walter Scott het als metafoor bedoelde in ‘Anna van Geierstein’ (1829). Als Plinius Europees opaal al mooi vond, dan zou hij buiten zinnen zijn geweest bij het zien van de Australische ‘koning der opalen’. Sinds 27 juli 1993 is de opaal de nationale edelsteen van Australië. Dit is geen verrassing, aangezien 95 procent van alle opaal uit Australië komt. Maar de opaalvelden in Australië zijn dan ook groter dan alle anderen in de wereld tezamen. Slechts 25 procent van de gewonnen opaal is van edelsteenkwaliteit. Hiermee is het begrijpen van de geboortesteen van oktober makkelijker dan u denkt. Ons moderne woord voor deze steen heeft een interessante etymologie.

Naam

Het woord 'opaal' komt van het Latijnse 'opalus' dat weer afkomstig is van het Griekse 'opallios' en 'een verandering zien' betekent. Een andere mogelijke Griekse oorsprong is 'ophtalmios' ('oogsteen') maar de naam stamt waarschijnlijk van een woord uit het Sanskriet: 'upala' (edele steen), wat doet vermoeden dat de opalen van de Romeinen afkomstig waren uit India.

Chemische samenstelling van opaal

Opaal heeft een unieke structuur die bestaat uit minuscule lagen siliciumdioxide die een piramidevormig raster vormen, vermengd met water. Het breken van het licht in de ruimtes tussen deze bolletjes is wat zorgt voor het karakteristieke en unieke kleurenspel van opaal ('opaliseren'). Dit zijn kleurflitsen die veranderen afhankelijk van de hoek van waaruit de steen wordt bekeken en alleen voorkomen bij opaal. Bij opalen zonder kleurenspel zoals de Mexicaanse vuuropaal zijn de lagen siliciumdioxide willekeuriger gerangschikt.

Herkomst

Opaal wordt gewonnen uit sedimentgesteente, dat moet worden doordrongen tot in de opaalhoudende lagen (opaaladers). Het winnen van opalen in de mijnen alsook het selecteren en reinigen van ruwe opalen wordt grotendeels met de hand gedaan.

95 procent van de opalen met kleurenspel zijn afkomstig uit Australië – uit Andamooka (1930), Coober Pedy (1915), Lightning Ridge (1902), Mintabie (1931), White Cliffs (1890) en de Queensland Boulder-opaalvelden (een gigantisch gebied rondom het plaatsje Quilpie dat werd ontdekt in 1869). De kleurrijke Welo-opaal is afkomstig uit Ethiopië. Afzettingen van opalen zonder kleurenspel liggen in Brazilië, Peru, Mexico en Tanzania.

Tegenwoordig wordt opaal gewonnen in een handvol Australische gebieden, waaronder Andamooka (1930), Coober Pedy (1915), Lightning Ridge (1902), Mintabie (1931). White Cliffs (1890) en de Queensland Boulder opaalvelden (dit beslaat een groot gebied dat is ontdekt in 1869, rondom het plaatsje Quilpie). Voordat we gaan kijken hoe je een zwarte opaal beoordeelt, is het belangrijk om te weten hoe verschillende opalen worden geclassificeerd. Hoewel er diverse classificatiesystemen zijn, hebben deze allen betrekking op de moedersteen (ook wel draag- of matrixsteen) waarop opaal zich vormt en de van deze steen afhankelijke transparantie en lichaamskleur (de grondkleur waarop het kleurenspel van opaal te zien is).

Geschiedenis van opaal

Een edelsteen zo veelzijdig als opaal kent natuurlijk talrijke mythes en legendes. Lange tijd werd de steen gebruikt als talisman, die zijn drager schoonheid, succes en geluk moest brengen. De oude Grieken geloofden dat opaal toekomstvoorspellende en waarzeggende krachten bezat, voor de Romeinen symboliseerde de steen hoop en reinheid. De Arabieren gingen ervan uit dat opalen met bliksemflitsen uit de hemel waren gevallen en daarom ook konden beschermen tegen blikseminslagen en een mantel van onzichtbaarheid konden bieden. Voor stammen uit de Andamooka-regio in Zuid-Australië staat de opaal bekend als het 'vuur van de woestijn' en maakt de steen onderdeel uit van hun scheppingsmythologie. De schepper van hun voorouders zou op een grote regenboog naar de aarde zijn gekomen, die de stenen die hij aanraakte, veranderde in schitterende regenboogkleurige opalen. In werkelijkheid zijn deze opalen ontstaan in een enorme binnenlandse zee, waaruit zich een geologisch formatie heeft gevormd die bekend staat als het 'Groot Artesisch Bekken'. Het merendeel van de Australische opaalvelden bevindt zich in dit bekken en is gevormd door verweerde zandsteen die is afgezet op een oudere steen.

Om te begrijpen hoe Australisch opaal is gevormd, moeten we 140 miljoen jaar terug in de tijd. Legenden over de droomtijd zijn al ruim 60.000 jaar onderdeel van de vertelcultuur van de Australische Aboriginals. Voor stammen uit de Andamooka-regio in Zuid Australië staat de opaal bekend als het ‘vuur van de woestijn’ en maakt het onderdeel uit van hun scheppingsmythologie. Hun voorouder en schepper kwam naar de aarde op een grote regenboog.

Eigenschappen van opaal

Opalen zijn vooral geliefd om hun beroemde kleurenspel – bonte kleurflitsen die veranderen als de steen vanuit een andere hoek wordt bekeken en alleen voorkomen bij opaal. Afgezien van zijn kleurrijke schittering wordt opaal ook gewaardeerd om zijn stabiliteit – een belangrijke overweging voor een edelsteen die voor circa zes procent uit water bestaat. Een typisch fenomeen is ook de zogenaamde 'opalescentie', een licht glinsterend licht dat over het oppervlak van de opaal glijdt. Dit effect wordt veroorzaakt door interferenties. Het licht wordt verstrooid door de dunne kristallagen van de edelsteen.

In werkelijkheid moeten we kijken naar een enorme binnenlandse zee en een resulterend geologisch fenomeen, genaamd het ‘Groot Artesisch Bekken’ Het merendeel van de Australische opaalvelden bevindt zich in het bekken en is gevormd door verweerd zandsteen dat is afgezet op een oudere steen. Opaal heeft een unieke structuur die bestaat uit kleine bolletjes van siliciumdioxide die een piramidevormig raster vormen, vermengd met water. Het breken van het licht in de ruimtes tussen deze bolletjes is wat zorgt voor het karakteristieke en unieke kleurenspel van opaal: de flitsen van kleur die continu veranderen, afhankelijk vanuit welke hoek je het bekijkt. Het ontbreken van kleurenspel bij ‘gewone’ opaal komt, omdat de bolletjes meer willekeurig zijn gerangschikt. Afgezien van zijn kleurrijke schittering wordt Australisch opaal ook gewaardeerd om zijn stabiliteit. Een belangrijke overweging voor een edelsteen die voor ca. zes procent uit water bestaat. Australisch opaal, nu overal ter wereld beroemd vanwege zijn schitterende kleuren, werd ontdekt in 1849 en tegen het einde van de 19e eeuw begon het de wereldmarkt te domineren. Dit was echter niet zonder slag of stoot. Zo beweerden de Hongaren, wellicht een tikje weerspannig, dat Australisch opaal een slap aftreksel was, ook al waren hun eigen afzettingen tegen de 20e eeuw inmiddels zo goed als uitgeput.

Opaalvariëteiten en soorten

Opalen met kleurenspel worden onderscheiden aan de hand van hun moedergesteente, waarin de opaal wordt gevormd, alsmede aan de hand van de transparantie en lichaamskleur (de grondkleur waarop het kleurenspel van de opaal zichtbaar wordt), die afhangen van het moedergesteente.

De zwarte opaal heeft een zwarte lichaamskleur en is opaak tot licht lichtdoorlatend, met name wanneer hij tegen een sterke lichtbron wordt gehouden. Een andere variëteit is de semizwarte opaal (ook wel 'donkere opaal'), die doorschijnend tot opaak is en een grijze lichaamskleur heeft. Witte opaal, ook wel 'lichte opaal', is een uiterst populaire, moderne edelsteen. Hij is doorschijnend tot opaak en heeft een witte lichaamskleur. De Welo-opaal heeft neonachtige kleuren en veelzijdige patronen op een meestal witte lichaamskleur, sommigen zijn echter ook geelachtig of barnsteenkleurig. De jelly-opaal (ook 'kristalopaal', 'witte kristalopaal', 'donkere kristalopaal' of 'zwarte kristalopaal' genoemd) is transparant tot doorschijnend en heeft geen lichaamskleur omdat hij geen moedergesteente heeft. Ondoorzichtige opaal waarbij de basis van ijzersteen (boulder) is meegeslepen, heet boulderopaal. Matrixopaal, of 'opaal met matrix' kan elke opaal betreffen waarbij de moedersteen aan de bovenzijde zichtbaar is.

Niet alle opalen hebben een kleurenspel. Vuuropaal is een doorzichtige tot doorschijnende kristalopaal, vrijwel zonder kleurenspel. Deze variëteit kan voorkomen in oranje, rode, gele en blauwe tinten. De Buriti-vuuropaal is afkomstig uit Brazilië en betovert door zijn frisse oranje en rode tinten, die doen denken aan de Mexicaanse vuuropaal. In Brazilië zijn ook groene vuuropalen te vinden. Peruaanse opaal is een zeldzame soort, die betoverende doorschijnende blauwe, lila en groene tinten heeft en ook geen kleurspel vertoont. Een andere soort zonder kleurenspel is de lichtdoorlatende gele en groene opaal uit Tanzania.

Elke opaal met kleurenspel heeft een eigen persoonlijkheid en persoonlijke voorkeur speelt dus een grote rol. Desondanks is zwarte opaal de meest waardevolle variant, simpelweg vanwege het contrast en de intensiteit die de zwarte lichaamskleur verleent. Om een beter begrip te krijgen, beeld u het volgende in: verf een stel ramen zwart (zwarte opaal), grijs (semizwarte opaal), wit (witte opaal) en laat er één kleurloos (kristalopaal). Bespuit ze vervolgens willekeurig met alle kleuren uit het spectrum. Het mag voor zich spreken dat de kleuren op het zwarte raam het meest intens zullen lijken.

Dit vormt de sleutel bij het waarderen van opaal, want wanneer een kleurenspel aanwezig is, dan ligt zijn waarde besloten in de schittering, helderheid en kracht van de vertoonde kleuren. Op het eerste oog lijkt het waarderen van opalen ontzettend eenvoudig, maar wanneer een expert de mogelijke kleurencombinaties en -patronen begint te ontleden, dan begeeft u zich, net als bij jade, al snel op complex terrein. Gelukkig zijn er enkele eenvoudig te begrijpen paradigma’s die niet alleen gelden voor zwarte opaal, maar voor elke opaal met een kleurenspel. Wees u ervan bewust dat voor donkerder gekleurd opaal (zwart en semizwart) ondoorzichtigheid en voor lichtere opalen (witte en kristalopaal) doorzichtigheid het meest gewenst is. Op de markt bestaat een absolute hiërarchie van kleuren, waarbij rood het meest waardevol is, dan oranje, geel, violet, groen en ten slotte blauw. Een opaal waarvan het kleurenspel zeldzame rode flitsen toont, is doorgaans meer waard dan één met alleen blauw en groen. Echter, zoals bij alle edelstenen, is kleurvoorkeur subjectief. Een opaal waarbij het kleurenspel voor meer dan de helft dezelfde kleur beslaat, wordt vernoemd naar zijn primaire tint, terwijl een opaal met drie of meer tinten ‘meerkleurig’ wordt genoemd.

Hoewel de aanwezigheid van rood de zeldzaamheid en de waarde van een zwarte opaal verhoogt, wordt het doorgaans lager gewaardeerd dan een meerkleurige opaal. De kleurpatronen beïnvloeden op hun beurt ook de waarde, waarbij grotere gekleurde vlakken meer opleveren dan kleine vlakken. In het vakjargon worden deze patronen vaak gecommuniceerd met behulp van kleurrijke en voor zichzelf sprekende namen, zoals Chinees schrift, harlekijn, pauw en ‘pin-fire’ (i.e. ‘speldenvuur’). Kleurenspel en een sterke opaalglans (het zilver tot blauwwitte licht dat glinstert en glijdt over het oppervlak van een opaal) komen zelden tegelijk voor, maar een opaal waarbij de opaalglans de schittering en intensiteit van het kleurenspel vermindert, zal ook zo worden geprijsd. Het belangrijkste om te onthouden is dat de gelaagde kleuren van de opaal hem tot één van de meest ‘artistieke’ van alle edelstenen maken.

Probeer bij het maken van een keuze het volgende in gedachten te houden: “Ik weet niet veel van kunst, maar ik weet waar ik van houd.” Na het kiezen van een kleurenspel dat u mooi vindt, is er nog het slijpsel om te overwegen. Gelukkig is het beoordelen van cabochons vrij eenvoudig. Kijk gewoon naar de afwerking, de vorm en de proporties. Symmetrische ovalen leveren weliswaar de hoogste prijs op, maar een opaal dat te dun of te dik is geslepen, waarvan de welving te vlak is, of dat krassen of barsten vertoont, zal overeenkomstig geprijsd worden. Omdat ze zo zeldzaam zijn, worden stukjes zwarte opaal soms bevestigd op ander materiaal om zo een doublet (opaal met een achterzijde van een ander materiaal) of een triplet te maken (zowel de voor en achterzijde zijn van opaal). Deze zijn logischerwijs goedkoper, maar wees ervan bewust dat dit door mensen gemaakte composieten zijn en als zodanig verkocht moeten worden. Opaal is relatief duurzaam, maar er moet bij de verzorging wel met enkele zaken rekening worden gehouden.